Karstik Şekiller Nelerdir?
Karstik şekiller, biriktirme ve aşındırma şekilleri olarak iki farklı grup içerisinde değerlendirilmektedir. Detaylı bir şekilde ele alacağımız birikim kökenli karstik şekiller, Sarkıt-dikit ve traverten; aşınım kökenli karstik şekiller ise lapya, dolin, uvala, polye, obruk, mağara ve düdendir.
Karstik oluşumların meydana çıkması, özellikle geçirimsiz kayaçların bulunduğu bölgelere düşen yağmurlar ile olmaktadır. Yağışlar ve yer altı kaynakları; kalker, jips ve kayatuzu gibi kayaçları kimyasal aşınmaya uğratarak karstik şekillerin oluşumunu sağlamaktadır.
İçindekiler
Aşınım Karstik Şekilleri
Lapya: Kalker tabanlı yamaç yüzeylerinin, yağışlar nedeniyle erimesi sonucunda meydana çıkan ufak çaplı oluklara verilen isimdir. Ortalama çapları 4 5 cm olmakla beraber yan yana sıralandıklarında daha büyük bir oluşum meydana getirebilmektedirler.
Dolin: Karstik şekillerden bir diğeri olan dolin, kalker tabanlı arazilerin çeşitli yağışlar sebebiyle yüzeyde oluşturduğu oval şekilli çukurlara denilmektedir. Dolinler derinlik olarak birkaç cm, genişlik olarak ise 1 metreye kadar çıkabilmektedir. Lapyanın bir büyüğü olarak kabul edilen dolin, en sık Toroslar’da görülmektedir. Yöre halkı tarafından; kokurdan, koyak, tava gibi isimlerle adlandırılan bu yeryüzü şekli, oluşum şekilleri bakımından ikiye ayrılmaktadır. Bunlar:
A-) Erime Dolini: Yüzey kayaçlarının kalker olduğu bölgelere düşen yağış sularının, yüzeyi eritmesi ile erime dolinleri oluşmaktadır. Eriyen yüzeyde, zeminin derinliklerine inen ve kılcal yapıda birçok delik ve çatlak bulunur. Biriken yağışlar bu çatlak ve deliklerden yüzeyin altına iner ve kalan kısmında biriken killi materyaller, Terra Rossa topraklarını oluşturur. Erime dolini, bu özelliği sayesinde Akdeniz İklimi ile paralellik göstermektedir.
B-) Çökme Dolini: Çökme dolini, bir çeşit obruk olarak belirtilmektedir. Yer altında bulunan mağara tavanlarının, sızan sular nedeniyle çözülmesi ve daha sonrasında çökmesi şeklinde oluşmaktadır. Erime dolinlerine göre daha derin ve yamaç eğimi fazla olan çökme şekilleri, tabanında iri şekilli blok taşları da barındırmaktadır.
Uvala: Uvala şekilleri, dolinlerin birleşmesiyle oluşmaktadır. Diğer bir anlatımla daha büyük dolinlere uvala denilmektedir. Genişlikleri 10-50 metre arasında olup derinlikleri de 2-3 metreye kadar ulaşabilmektedir.
Obruk: Uvalaların birleşmesi ile oluşan ve şekilleri genellikle baca ya da kuyu şeklinde ince ve derin olan çukurlara obruk denilmektedir. En derin karstik şekil olarak da bilinen obrukların derinlikleri, yaklaşık 300 metre kadar olabilmektedir. Türkiye’de özellikle İç Anadolu’da yaygın olan obruklar Toroslar ve Akdeniz’de de sıkça bulunmaktadır. Ülkemizde en güzel örneklerini ise Cennet-Cehennem Obruğu ve Kızören Obruğu oluşturmaktadır.
Polye: Polye, diğer ismi ile karstik ovalar, çökelme neticesinde oluşan büyük karstik çukurlara verilen isimdir. Genişlikleri 40 kilometreye kadar çıkabilir. Türkiye’de en yaygın olduğu alanlar ise Batı Toroslar ve Göller Yöresi’dir. En önemli polyeler ise Ketsel, Elmalı ve Akseki Ovalarıdır.
Mağara: Mağaralar, karstik kayaçların çözünüp çökmesi sonucu oluşmaktadır. Dünya üzerinde bulunan mağaraların %98’i karstik şekiller sınıfına girmekte yalnızca %2’lik kısımda volkanizma etkileri görülmektedir. Ülkemizde en önemli mağaralar ise Damlataş, Narlıkuyu, Düden, İnsuyu, Kızılin mağaralarıdır.
Düden: Düdenler, karstik kayaçların bulunduğu alanlarda kayaçların erimesi sonucu oluşan çukur şekillere verilen isimdir. Bazı göllerin ova özelliği göstermesinde de etkili olan düdenler, yılın belirli zamanlarında kapanarak göl oluşturmakta yine belirli zamanlarda açılarak göl suyunun taban suyuna karışmasını sağlayarak ova oluşturmaktadır. Göl ovalara en güzel örnek ise Elmalı Göl ovasıdır.
Kör Vadi: Karstik arazi üzerinde akan akarsuyun, belirli bir zaman sonra yeraltına girmesi sonucu oluşmaktadır.
Birikim Karstik Şekilleri
Karstik şekillerden birikim oluşumlu olanlar, kalsiyum bakımından zengin olan yeraltı suları içerisinde bulunan karbondioksitin uçması sonucu oluşmaktadır. İçerisindeki karbondioksit uçan yeraltı suyu, içerisindeki kireci çökelterek sarkıt-dikit ve traverten şekillerini oluşturmaktadır. Bu konuda daha detyalı bilgiye ulaşmak için sitemizde bulunan coğrafya ders notu pdflerini indirebilir, dilerseniz daha farklı kaynaklardan araştırma yapabilirsiniz.
Sarkıt-Dikit: Kalsiyum bakımından zengin olan karstik suların, yerlatına sızarak içerisinde bulunan kireci tavanda ve tabanda biriktirmesi sonucunda oluşmaktadır. Ülkemizde sarkıt-dikit şekillerinin en net örnekleri ise Antalya’da bulunan Damlataş Mağarası’ndadır.
Traverten: Kalsiyum karbonatlı suların içerisinde bulunan kirecin, yüzeyde çökmesi ile oluşan krastik şekillere traverten denilmektedir. Ülkemizde en güzel örneği Denizli-Pamukkale’dir. Aynı zamanda Antalya ilinin tamamı bir travertendir.
Türkiye’deki Karstik Şekiller Hangi Bölgelerde Bulunur?
Türkiye’de karstik şekillerin sık görüldüğü bölgeler;
- Toros Dağları,
- Ankara’nın bir bölümü ile Sivas ve çevresi,
- Batı Karadeniz,
- Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin özellikle güney kesimlerinde (Akdeniz’e yakın olan kısımlar) görülmektedir.
Bu belirtilen alanlar genellikle kurak ve çıplak kayaçlardan oluşmaktadır. Aynı zamanda tabanın erimesi sonucunda geniş çukur alanlara da sıkça rastlanmaktadır. Karstik bölgelerin kurak ve verimsiz olması, nüfuslanmanın seyrek görülmesine neden olmakta ve ekonomik faaliyetler sınırlı yapılmaktadır. Bu bölgelerde kıl keçisi yetiştiriciliği neredeyse tek geçim kaynağıdır. Daha detaylı bilgi için sitemizde bulunan ücretsiz pdf kitaplardan yararlanabilirsiniz.
Telegram Kanalımız: KATIL
